Kerst 1914

Een waar gebeurd kerstverhaal

De stelling dat een overheid — élke overheid — crimineel is, die de au fond goedwillende bevolking door leugens, bedrog en een zak geld tot misdaden dwingt waartoe deze in vrijheid niet bereid is, is stellig van A tot Z juist. Zoals immer bij het uitbreken van een oorlog verkondigden ook in 1914 zij die hem hadden doorgedreven, tevens dat deze van korte, zéér korte duur zou zijn. Hoe zou men het volk immers warm kunnen krijgen om de te verwachten grootste verliezen en de meest gigantische vernietigingen te aanvaarden wanneer dat lijden eindeloos zou voortduren? Dus logen de — in ieder land — massaal opgezette propagandadiensten over de voorziene duur van de oorlog, terwijl het tevens werd voorgesteld als zouden er geen alternatieven voor de oorlog zijn geweest. Verder was het buiten kijf dat 'onze' legers met behulp van God superieur waren aan hun duivelse tegenstanders. In elke eeuw — ook de 21e — zijn alleen de namen anders, voor de rest is alles helaas precies hetzelfde.

De lengte van de frontlinie bedroeg 780 km, maar door het netwerk van parallel- en dwarsstraten telde zij in werkelijkheid 40.000 km. De loopgraven waren 2 tot 3,5 meter diep en 1,5 meter breed. In de wanden waren op regelmatige afstanden gaten gemaakt waar een paar soldaten zittend konden slapen. In de loopgraven waren ook straatbordjes aangebracht: Piccadilly Lane, Imperial Avenue, Hexenkessel, Südstrasse. Andere borden bevatten waarschuwingen. Twee rode sterren betekende: de vijand valt aan; twee groene: in het loopgraf blijven. Eén rode en één groene: gifgasaanval.

De situatie in de loopgraven was afschuwelijk. Door de regens, de taaie klei, het rottende en stinkende water, de lijken van mensen en dieren, het prikkeldraad, de faecaliën, het bloed, de urine, de luizen, de vlooien, de muizen, de ratten — zo groot als jonge honden — en de muggen was het leven er één doorlopende verschrikking. Natuurlijk waren de loopgraven ook kweekplaatsen van allerlei ziekten: tyfus, dysenterie, bronchitis, longontsteking, reuma, jeuk-infecties en heel veel gewone griep. Overal heerste de doodsangst, waarbij die voor de vijandelijke kogels wel de grootste was. Dag en nacht donderde het geschut dat in Duitsland in de steden en dorpen te horen was.

Tussen twee loopgraven, met elk een leger van miljoenen, lag het dode land dat van niemand was. Het was nergens breder dan één kilometer en in heuvelachtig gebied zelfs niet meer dan slechts 20 meter. In het loopgraf golden ongeschreven regels, bijvoorbeeld: nooit schieten bij een bezoek aan de latrines of tijdens het ontbijt. Men wist dat van elkaar en voorzover er onzekerheid over bestond, werd er boven het loopgraf een stok met een bord bevestigd. Pas als het bord omlaag was gehaald, kon de oorlog verder gaan.

Er zijn in de in de oorlogsjaren ook veel loopgravenkrantjes uitgegegeven. Daarin zal men vergeefs zoeken naar grote woorden als moed, vaderlandsliefde, beschaving, offerbereidheid van de de regeringspropaganda. Ze staan wel vol over de zorgen van elke dag: zoals dorst, voedsel, kou en hitte. Ook de doordringende regens worden voortdurend genoemd. Er zijn zelfs regenwapenstilstanden bekend. In deze situatie krepeerden miljoenen mensen.

---

Het waren deze zelfde soldaten, die tevoren op hoog bevel elkaar naar het leven hadden gestaan, toen zij zich konden onttrekken aan die bevelen, ineens normale mensen bleken te zijn. Echte mensen, die sociaal en religieus dachten en handelden. Want wat gebeurde er? Eén soldaat zong op kerstavond 1914 in het doodse en dode Vlaamse land zachtjes Stille Nacht, Heilige Nacht voor zich uit. Ineens barstte echter een enorm gezang los, iedereen zong mee. Het was ontroerend en ieder die er nu nog over leest, wellen de tranen in de ogen. Uit duizenden mannenkelen klonk het ene kerstlied na het andere. Aan de overzijde van het front werd ademloos geluisterd, maar toen werd er geklapt en Good, old Fritz geroepen en More, more, bis, bis! Het Duitse front antwoordde met het roepen van 'Merry Christmas, Englishmen, we not shoot, you not shoot'. Op een meter hoogte boven de loopgraven uitstekende borstweringen — van waarachter normaalgesproken werd geschoten — werden nu zelfs kaarsen aangestoken.

Zo geschiedde het ook in de volgende dagen. Niet alleen in Vlaanderen, maar overal van de Noordzee tot de voet van de Alpen. Elders wierpen de Duitsers cadeaus naar de Engelsen en kregen er koekjes en corned beef, kaas en beschuit voor terug. Rang- en onderscheidingstekens werden geliefde ruilobjecten.

Op veel plaatsen leidde het zingen en het applaus daarvoor tot suggesties om enkele uren het schieten te staken teneinde de doden — soms zelfs samen — te begraven. Elders werden Britse tabak en chocolade geruild tegen Duitse sigaren en brandewijn. Zelfs werd er later op de dag hier en daar gevoetbald. Ernie Williams van het Cheshire Regiment zou zich later herinneren: 'the ball appeared from somewhere, I don't know where, but it came from their side. They made up some goals and one fellow went in goal and then was just a general kick about. I should think there were about a couple of hundred taking part. There was no sore of ill will between us'. De bevroren grond en de plompe soldatenlaarzen deden niet af aan deze 'rare old jollification'. Aan het eind van de dag voelden de soldaten er eigenlijk maar weinig voor om terug te gaan naar de loopgraven en elkaar weer te gaan vermoorden. Na elkaar de handen geschud te hebben keerden de soldaten tenslotte naar hun loopgraven terug. Op sommige plaatsen werden afspraken gemaakt voor de returns met nieuwjaar, terwijl hier en daar werd overeengekomen om op derde kerstdag bepaalde uren niet op elkaar te schieten.

Gedurende beide kerstdagen hebben overal aan het Westelijk front deze 'waanzinnige' toneeltjes plaats gevonden. Waanzinnig? De werkelijke waanzin was echter datgene waar ze hier al maandenlang mee bezig waren, en aan deze wonderbaarlijke waanzin is door de gewone waanzinnigen geheel niets bijgedragen. Zij zetten de oorlog op de eerste kerstdag voort en kwamen scheldwoorden te kort voor de lafaards die aan vrede durfden te denken. Overigens was een van die 'gewone waanzinnigen' ene A. Hitler, die in Wytschaete gelegerd was en zich openlijk van deze verbroedering distantieerde.

Beierse en Franse infanteristen verlieten zelfs massaal hun loopgraven, de jaszakken vol met ruilwaren. Samen liepen ze wijn en schnapps drinkend en rokend over het niemandsland. Ze sloegen elkaar op de schouder en riepen: 'Joyeux Noël' en 'Frohe Weihnachten'. De soldaten lieten elkaar ook foto's van hun gezinnen zien, en spraken onderling als broeders af de komende dagen bij een bevel om te vuren omhoog te zullen richten zodat ze niemand zouden raken.

In veel gevallen is het kerstbestand zelfs tot in het nieuwe jaar voortgezet. Woedend waren alleen de stafofficieren en de politici. Zij dreigden zelfs op hun eigen mensen te zullen schieten, als die niet onmiddellijk hun wapens weer oppakten en terugkeerden op hun posten.

De Duitse student Rickmann vertelt hoe hij samen met de Fransen kerstmis had gevierd: 'We dronken champage in het niemandsland. We rookten en we praatten. We hadden allemaal het gevoel dat we nu een einde aan de oorlog moesten maken. De generaals hoorden daarvan, en vanaf dat moment hebben ze er alles aan gedaan om te voorkomen dat zoiets nog een tweede keer zou voorkomen.'

Op andere plaatsen zetten de Engelsen hun volkslied in, waarop het tegenover hen liggende Saksische regiment met applaus reageerde. Toen vroegen de supporters om 'It's a long way to Tipperary' te zingen, aan welke wens werd voldaan. Een eind verderop lagen Hannoveranen, die eerst weer angstig kenbaar maakten: 'we not shoot, you not shoot' waarop ze riepen dat zij hen een geschenk wilden aanbieden. Het bleek een kerstboom te zijn met aangestoken kaarsjes. Een soldaat klom uit zijn loopgraf en zette de boom voor de Engelse linie neer. Er werd geen schot gelost. Toen de Britten de boom hun loopgraven binnentrokken, ontdekten ze aan een tak onderaan een brief met het voorstel om een kerstbestand te sluiten. Om daarover te onderhandelen zou men elkaar halverwege de linies ontmoeten. En aldus kwam de wapenstilstand tot stand.

Weer elders had een Engelse soldaat voorgesteld op kerstavond en eerste kerstdag de wapens te laten rusten om de doden te begraven. Daarna zouden zij met de Duitsers kunnen voetballen op de landstroken tussen de loopgraven; ze hadden immers wel op slechtere velden gespeeld. Op zeer veel plaatsen knipten soldaten-kappers de haren van hun vijanden. De vredesbeweging aan het front véél en véél groter is geweest dan de tijdgenoten wisten. Bij Armentières hadden de soldaten al dagen vóór kerstmis voorbereidingen getroffen. De daar liggende Saksen hadden chocoladecake naar de Engelsen geworpen met een brief waarin gevraagd werd of het haalbaar was op kerstavond tussen 19.30 en 20.30 uur een bestand te vieren ter ere van hun jarige kapitein, en aan wie zij een serenade wilden brengen. Het verzoek werd ingewilligd. De Engelsen luisterden staande op de borstweringen naar de keizerlijke muziek en applaudisseerden luid.

Zo waren ook ergens aan een ander front duizenden kleine denneboompjes bij de Duitse stellingen afgeleverd en speelde de regimentskapel nog om half drie in de ochtend het 'Home sweet Home' en 'God save the king' in een heldere vriesnacht midden in de oorlog. Het moet voor de soldaten mooier geweest zijn dan wat de engelen ooit hebben gezongen. Het waren overigens niet alleen de soldaten die zongen, ook officieren deden hier en daar mee. Die lieten veel oogluikend toe en negeerden zonodig de bevelen van hun commandanten. Een veteraan vertelde 60 jaar later nog geëmotioneerd dat 'soldaten van beide kanten, die elkaar niets gedaan hadden en persoonlijk geen vijanden van elkaar waren, die thuis allemaal ouders en vrouw en kinderen hadden, elkaar, terwijl het wonder van de kerstnacht plaatsvond, de geboorte van Christus, cadeaus gaven. Ze drukten elkaar vriendschappelijk de hand in een nacht met een heldere sterrenhemel, door de lichtkogels aan beide fronten bijgelicht: een prachtig verlichte kerstnacht. Volgens de Engelse generaal Gliechen waren alle soldaten uit hun loopgraven gekropen en liepen ze heen en weer met sigaretten en wensten ze elkaar een gelukkig kerstfeest.

Bij de Fransen verging het precies hetzelfde. De Franse soldaat Morillon schreef aan zijn ouders: 'Er gebeuren hier dingen die jullie niet zouden geloven. Ik zou ze ook niet geloofd hebben, als ik ze zelf niet gezien had. Eergisteren hebben Duitsers en Fransen hier elkaar voor onze loopgraven de hand geschud. Het is ongelooflijk'. Klokslag 12 die middag hadden de boches een wit doek omhoog gestoken en geschreeuwd: 'Camarades, Camarades, rendez-vous', een uitnodiging om elkaar te ontmoeten. Aan Duitse kant was men echter niet gretig. Niettemin verlieten enkele Fransen ongewapend met een officier voorop hun loopgraven. Het is een van de weinige berichten over een wapenstilstand tussen Fransen en Duitsers. Fraternité was echter niet eervol en niet gewenst: drie dagen later werden alle gemaakte foto's afgenomen.

Er zijn van het Franse front gelukkig ook andere berichten. Tegenover het 246e Württembergse infanterie-regiment klonk uit een Frans loopgraf een tenorstem, die over het front zweefde. Niemand zag de zanger. Men hoorde alleen het lied dat hij zong over de geboorte van Christus. Het werd door een koor overgenomen en 400 mannen zongen nu eens hier en dan weer verder mee op het refrein. Een geweerschot zou ongetwijfeld de betovering hebben doorbroken, maar er was niemand die dat deed. Het zou heiligschennis, godslastering geweest zijn.



¶




Dit verhaal is een bewerking van een eerdere publicatie van C.V. Lafeber