De fluwelen republiek

Wie beweert dat een republiek te prefereren is boven een monarchie omdat daarmee corruptie in de hoogste bestuurlijke regionen uitgebannen zou zijn, vergist zich. Onafhankelijk van tijd en plaats lijkt corruptie inherent aan de aard en essentie van de mens. Corrumpeerbaarheid zou als zodanig misschien wel als vierde Freudiaanse krenking kunnen gelden. Dus wat doe je eraan? Zo op het eerste gezicht niet veel, tenminste, als het immers tóch onlosmakelijk verbonden is met de natuur van de mens, wellicht tot het moment dat machinaal bestuur technisch mogelijk zal zijn. Tegelijkertijd roept deze constatering ook op tot een moment van zelfreflectie: bij iedere kritiek, of ontwikkeling daartoe, dienen wij ons af te vragen of wij ons soms wél onkreukbaar zouden weten te handhaven in de positie van de persoon die wij de maat menen te mogen of moeten nemen. Enige relativerende bescheidenheid vanuit de kritiserende positie is daarom nooit misplaatst. Niettemin achten wij corruptie onwenselijk, en dienen wij ons in te zetten dit subversieve verschijnsel zoveel mogelijk uit te bannen.
Nu is een monarchie zoals de onze, die constitutioneel vastgeklonken is aan een parlementaire democratie, een politiek bestel met een soort ingebouwde corruptie. Je zou haastwel kunnen stellen: corruptie gegarandeerd. De reden daarvoor is heel simpel, namelijk omdat een erfelijk staatshoofd over politieke zeggenschap beschikt zonder democratisch gelegitimeerd mandaat, en daarbij tegelijkertijd wettelijk politiek immuun gehouden wordt. In termen van corruptie uitgedrukt: succes verzekerd. Het is als een grote rode knop aan een muur bevestigen met als onderschrift 'Hier niet op drukken'. Of nog wat minder fraai maar helaas wel actueler, iemand een celibaat opleggen en vervolgens loslaten in een wereld vol van verleidingen. In de Nederlandse taal bestaat hiervoor de treffende uitdrukking 'de kat op het spek binden'. Dat is namelijk precies wat je doet door een monarchie aan een democratie te verbinden: wachten tot het een keer écht goed misgaat.

Volgt opnieuw de vraag of de invoering van de republiek hier verandering in zou kunnen brengen. Toch wel. Geen verandering in de menselijke neiging tot corruptie als zodanig, maar vanwege de transparantere structuur kan het ongewenste verschijnsel toch enigszins beteugeld worden. Uiteraard onder voorbehoud van allerlei 'mitsen en maren', waarvan de belangrijkste wel is dat die republiek dan wel gefundeerd dient te zijn op de grondbeginselen van een democratische rechtsstaat. De nostalgische roep om een terugkeer naar onze republiek zoals we die in de zeventiende eeuw hadden is derhalve zinloos, al was het alleen maar omdat die republiek in wezen een pseudo-monarchie was en bovendien allesbehalve democratisch. Anderzijds, de pseudo-republiek die wij na Napoleons val ervoor in de plaats opgedrongen kregen, mag dan misschien wel tot een democratie in een rechtsstaat ontwikkeld zijn, maar het monarchale Fremdkörper in haar binnenste staat weer garant voor teugelloze corruptie: dat 'constitutionele' voorvoegsel voor onze monarchie blijkt in de praktijk een raar contradictio in adjecto. Structurele bestuurlijke troebelheid, waarbij de principiële vraag naar waar nu precies de soevereiniteit ligt — bij de monarch of bij het volk — is altijd een beetje in het luchtledige rond blijven zweven.

¶

In Duitsland heeft zich twee weken geleden een politieke affaire voorgedaan die het zelfreinigend vermogen van een republiek demonstreert, die om meerdere redenen de moeite waard is eens wat nader te beschouwen. Omdat de structuur van het Duitse politieke bestel niet zo heel veel van de Nederlandse structuur verschilt, is het zelfs interessant voor deze gelegenheid een vergelijking te maken tussen deze lopende Duitse kwestie en hoe deze zich in Nederland ontwikkeld zou hebben.

In vogelvlucht: Duitsland heeft een gekozen president als staatshoofd, dat echter niet deelneemt aan de regering, maar eigenlijk alleen maar ceremoniële functies bekleedt. Inhoudelijk ongeveer datgene waar Kamerfracties als de SP, D'66 en GroenLinks al jaren om zeuren. Verder hebben ook zij een coalitieregering, met een premier (de bondskanselier) en een parlement (de bondsdag). Voor het uit te werken voorbeeld is alleen de bondsraad van belang om apart te noemen, omdat die structureel afwijkend is van het Nederlandse bestel. Nederland heeft als staatsvorm een zogenaamde eenheidsstaat (géén monarchie!), terwijl Duitsland een bondsstaat is, die is opgebouwd uit verschillende deelstaten — een beetje vergelijkbaar met onze provicies. Die deelstaten beschikken echter over een grotere mate van autonomie, en hebben elk dan ook weer een eigen president — een heel klein beetje vergelijkbaar met onze Commissarissen van de Koningin. Welnu, al die presidenten van de afzonderlijke deelstaten vormen samen de bondsraad, en die hebben ieder jaar een roulerende voorzitter.

¶

Blauw: verloop van de Duitse kwestie - Rood: verloop in Nederlands geval - Zwart: opmerkingen en toelichting

De president raakt in opspraak. > Inhoudelijk: vriendjes bevoordelen, zich laten bevoordelen, geschenken aannemen, intimidatie pers.
De koning raakt in opspraak. > Inhoudelijk: bijvoorbeeld de Lockheed-affaire (aannemen steekpenningen)

• Lockheed is slechts een voorbeeld. Affaires als belastingsluiproutes en onfris vastgoed in Mozambique staan inhoudelijk in geen enkele proportie tot de Duitse kruimelkwesties.

De president wordt op de beschuldigingen aangesproken.
De zittende premier (Den Uyl) wordt op de beschuldigingen aangesproken.

• Bondskanselier Merkel bemoeit zich slechts zijdelings met de zaak, terwijl de belasting op de inhoudelijk volledig betrokken geraakte Nederlandse premier enorm wordt.

De president voert verweer en geniet vooralsnog politieke immuniteit.
De koning is onschendbaar en hoeft zich niet te verweren.

• De Duitse regering blijft normaal functioneren, terwijl de Nederlandse regering geheel in beslag genomen wordt door een kwestie waar zij niets mee te maken heeft en wil hebben.

De president weigert af te treden.
De koning dreigt af te treden.

• In het geval van de Lockheed-affaire bleef het bij dit dreigement van Juliana. Prinses Beatrix had reeds aangeven bij aftreden van haar moeder niet te zullen opvolgen. Toenmalig minister van Justitie Van Agt zwichtte samen met Den Uyl voor de dreiging van een langdurige constitutionele crisis besloot niet tot strafrechtelijke vervolging over te gaan (daarbij overigens een deel van het dossier onder de hoed houdend).

De toestand wordt onhoudbaar, de politieke immuniteit van de president wordt op last van het parlement opgeheven.
De toestand wordt onhoudbaar, maar de onschendbaarheid van de koning kan niet worden opgeheven.

• De Duitse regering blijft functioneren, terwijl de Nederlandse regering geheel lamgelegd wordt.

De president wordt gedwongen af te treden.
De koning treedt (hypothetisch) af.

• De Duitse regering blijft gewoon functioneren, terwijl het gehele Nederlandse politieke systeem nu ontwricht raakt. Het begin van een langdurige en zeer diepe constitutionele crisis.

De taken van de president worden onmiddellijk waargenomen door de voorzitter van de bondsraad.
De taken van de koning worden waargenomen door de Raad van State, waarvan de koning (!) voorzitter is.

• De koning vervangt zichzelf in de hoedanigheid van voorzitter van de Raad van State, die (waarschijnlijk?) politiek niet onschendbaar is. (Karikatuur: iedere avond schitterende televisie met staatsrechtgeleerden die van alles door elkaar roepen: wie meent het te snappen mag het zeggen. Fasseur ligt bij Pauw & Witteman aan de beademing, terwijl Jeroen Snel met onzekere grijns toch nog maar wat schattige kiekjes toont).

Binnen enkele dagen worden nieuwe presidentskandidaten voorgedragen, zowel door regering als oppositie.
De vermoedelijke troonopvolger weigert troonsbestijging: constitutionele crisis.

• Prinses Beatrix weigert de troon te bestijgen met een diepe constitutionele crisis met als gevolg. Helemaal niemand begrijpt er nog iets van.

Vervolging ex-president wordt verder voorbereid. Huiszoeking, inbeslagname computer, telefoon en administratie.
Constitutionele crisis.

• In de hoedanigheid van koning blijft (vermoedelijk?) de onschendbaarheid intact. De constitutionele crisis duurt voort; het hele Nederlandse politiek bestel ligt plat. (Wat zou een huiszoeking trouwens praktisch geweest zijn. Nu zijn we toevallig middels het proefschrift van Anet Bleich 30 jaar na dato alsnog iets te weten gekomen. Verder onderzoek is onlangs nog door Rutte geweigerd.)

Na de wettelijke termijn van 30 dagen: beëdiging nieuwe president.
Na onbepaald aantal dagen (weken, maanden, jaren?): constitutionele crisis, nog steeds geen staatshoofd in zicht. De boel zit muurvast.

• In rustige afwachting van het justitieel onderzoek naar de beschuldigingen tegen de ex-president, is de enige discussie die nu nog woedt de vraag of, en zo ja hoe, het salaris van € 199.000 (!) nog wel doorbetaald gaat worden.

¶

De republiek verandert niet de mensen, maar wel het systeem. Daarom is de republiek dus te prefereren boven een middeleeuwse monarchie.